LISTY PASTERSKIE (1-2 Tm; Tt)

Dwa Listy do Tymoteusza i List do Tytusa są nazywane listami pasterskimi (LP) z racji podejmowanej w nich tematyki. Nazwa ta, choć sięgająca ponad dwa wieki wstecz, przyjęła się i po dziś dzień jest powszechnie używana. W związku z listami pasterskimi dwie kwestie domagają się omówienia: problem ich autorstwa i poruszana tematyka.

Z początkiem XIX w. pojawiły się głosy sugerujące, że apostoł Paweł nie mógł napisać 1-2 Tm i Tt. Od tamtego czasu uczeni przedstawili całą gamę argumentów przeciwko ich Pawłowemu autorstwu, jak również na poparcie jego autorstwa. We współczesnych studiach przeważa mimo wszystko pierwsza opinia. W pierwszej kolejności uderzają duże różnice w słownictwie i stylu, kiedy LP porównamy z pozostałymi listami apostoła. Ten fakt nie przesądza ostatecznie autorstwa, ale domaga się wyjaśnienia odmienności literackiej.

Bardziej klarowny argument stanowi obraz i doktryna Kościoła przedstawionego w LP. Występuje tu różnica w sposobie, w jaki Paweł i LP traktują przekaz tradycji. Pierwszy przejmuje ją i interpretuje, drugi tylko przejmuje (moment statyczny). Dowodzi to, że w momencie powstawania LP przekaz chrześcijańskiej wiary osiągnął już etap zdefiniowanej doktryny. Stąd w LP znajdziemy określenie „depozyt wiary” (2 Tm 1, 12 i 14). Dalej, Kościół przedstawiony w LP ma zinstytucjonalizowaną strukturę. Na jego czele stoją biskupi, prezbiterzy i diakoni. W listach Pawła nie spotykamy jeszcze takiego nazewnictwa (poza Flp 1, 1 – późniejszy dodatek), gdyż wykształciło się ono dopiero po jego śmierci. W LP występują ponadto terminy techniczne, jak neofita (nowo ochrzczony) czy heretyk (sekciarz), które takie znaczenie uzyskały w okresie po śmierci apostoła. Poważnym argumentem jest jeszcze to, że autor LP, kiedy omawia te same sprawy, co Paweł w pozostałych listach, posługuje się określeniami i wyrażeniami obcymi apostołowi lub nadaje im inne znaczenie. Trzeba przyznać, że wysunięto poważne obiekcje przeciwko Pawłowemu autorstwu LP, z których przytoczyliśmy tylko kilka. Siłę opinii o nieautentyczności LP stanowią nie tylko pojedyncze argumenty, ale ich kumulacja. Od słownictwa i stylu po doktrynę widać na każdym poziomie różnice z pozostałymi pismami Pawła. Na uwagę zasługuje to, że przedstawiane obiekcje odnoszą się w zdecydowanej większości do 1 Tm i Tt. Drugi List do Tymoteusza różni się od pozostałych i jest gdzieś zawieszony między nimi a Listami apostoła.

Wątpliwości co do Pawłowego autorstwa LP skłoniły uczonych do przedstawienia hipotez, w jaki sposób i kiedy zostały one napisane. Przedstawione wcześniej racje każą przyjąć, że Listy powstały po śmierci Pawła, czyli mniej więcej z końcem I w. Najbardziej rozpowszechniona dziś opinia głosi, że napisał je jeden czy dwóch (z racji odmienności 2 Tm) spośród uczniów Pawła (pseudonimia). Zjawisko to było znane w ówczesnym świecie. Uczniowie apostoła, powołując się na jego autorytet i znane im nauczanie, staraliby się w ten sposób rozwiązać ówczesne problemy Kościoła. Nie cichną też głosy, że LP zostały opracowane na kanwie fragmentów autentycznych zapisów Pawła – stąd duże podobieństwa i jednocześnie jeszcze większe różnice. Ale ten fakt wyjaśnia tak samo dobrze hipoteza pseudonimii. Ci, którzy nie mogą się pogodzić z tym, że apostoł nie napisałby LP utrzymują, że różnice są wynikiem posługiwania się sekretarzem. Ta teoria zawiera w sobie coś z wewnętrznej sprzeczności. Dlaczego apostoł miałby zlecić napisanie 1 Tm i Tt sekretarzowi, kiedy znajdował się na wolności i w zgodzie z wcześniejszą praktyką mógł osobiście podyktować oba Listy. Teoria znajduje uzasadnienie tylko w odniesieniu do 2 Tm, gdyż wówczas Paweł był w więzieniu. Co więcej, 2 Tm powinien wykazywać większe różnice w słownictwie i stylu, gdyż apostoł będąc więźniem nie miał łatwego dostępu do rzekomego sekretarza – tym czasem jest bliższy piśmiennictwu Pawłowemu od 1 Tm i Tt, przy których redakcji mógł mieć bezpośredni dostęp do sekretarza. Czwarta i ostatnia hipoteza dowodzi, że 2 Tm został napisany przez apostoła, natomiast 1 Tm i Tt należą do piśmiennictwa po-Pawłowego (pseudonimia) i naśladują 2 Tm. Ta hipoteza uwzględnia odmienność 2 Tm, względem 1 Tm i Tt, ale może to tylko oznaczać, że ten List zredagował inny uczeń apostoła.

Niezależnie od wiarygodności przedstawionych hipotez tradycja Kościoła włączyła już u samych początków 1-2 Tm i Tt do korpusu Listów apostoła Pawła, uznając, że zawierają one naukę w duchu tegoż Kościoła. Materialne autorstwo staje się w tym momencie rzeczą drugorzędną. LP umiejscawiają ich adresatów, Tymoteusza i Tytusa, w Efezie i na Krecie. Pierwszy jest biskupem w stolicy rzymskiej prowincji Azji, drugi zaś organizuje Kościół na Krecie. Co się tyczy czasu powstania LP, to najczęściej wskazuje się na koniec I w.

Drugą istotną kwestię związaną z Listami pasterskimi, jaką zasygnalizowaliśmy na wstępie, stanowią poruszane w nich problemy, odsłaniające obraz i doktrynę ówczesnego Kościoła. LP dotykają zasadniczo spraw pasterskich, ale znajdujemy w nich ważną wzmiankę o natchnieniu Pisma świętego (2 Tm 3, 16), określenie doktryny chrześcijańskiej mianem depozytu wiary, którego strzeże pierwotny Kościół (2 Tm 1, 12-14), wzmiankę o udzieleniu święceń Tymoteuszowi przez włożenie rąk Pawła i kolegium prezbiterów (2 Tm 1, 6 i 1 Tm 4, 14) oraz pouczenia skierowane do biskupów, prezbiterów i diakonów (1 Tm 3, 1-16; Tt 1, 5-9). W 1 Tm 1, 3-11 apostoł zachęca do zabiegania o czystość głoszonej nauki w obliczu ludzi, którzy usiłują ją wypaczyć. W 4, 1-11 powraca przestroga przed błędnymi naukami. Poza tym spotykamy w LP pouczenia natury moralnej i zachęty do prawdziwie chrześcijańskiego życia. W 2 Tm 2, 1-13 znajduje się piękny tekst zachęcający do podejmowania trudów apostolskich – łącznie z męczeństwem – na chwałę Bożą i dla zbawienia ludzi. Głosiciel Ewangelii staje do walki z tym światem jak „żołnierz Jezusa Chrystusa” (w. 3). Żołnierz jest gotów walczyć, ale też oddać swe życie za sprawę. Z kolei w 2 Tm 4, 1-8 znajduje się inny piękny tekst, zwany testamentem duchowym Pawła. W obliczu śmierci wydaje on ostatnie polecenia swemu umiłowanemu uczniowi, Tymoteuszowi, i wyznaje: „W dobrych zawodach wystąpiłem, bieg ukończyłem, wiary ustrzegłem” (w. 7). Apostoł stawia siebie za wzór wierności do samego końca.

Pozostałe pouczenia czy upomnienia dotyczą życia chrześcijańskiego w ogólności, jak np. zachowania się mężczyzn i kobiet podczas modlitwy (1 Tm 2, 8-15), wdów i ich posługi (5, 3-16) czy pouczeń skierowanych do różnych stanów (Tt 2, 1-15). Listy pasterskie, pomimo że nie zawierają w takim samym stopniu, co pozostałe Listy Pawła, pouczeń doktrynalnych, to dają nam wgląd w życie wczesnego Kościoła i wytyczają wzór tego życia.